Yapılarda yangın güvenliği yönüyle yapılan tasarımlarda ele alınması gereken temel kriterler in arasında yapı malzemele rinin yanıcılık sınıfları ve yapı elemanlarının yangına dayanıklılık süreleri yer almaktadır. AB tarafından oluşturulan yeni yanıcılık ve yangın dayanıklılık sınıfları ülkemizde de yürürlüğe girmiştir. Artık yangın güvenliği yönüyle yapı tasarımında, yeni Avrupa Sınıflarının ele alınması gerekmekt edir.


Yangının oluşması için yanıcı madde, oksijen ve ısı kaynağının bir araya gelmesi yeterlidi r. Evlerdeki her tür mobilya, perde, duvar kağıdı gibi eşyaların tümü yanıcıdır. Yangınlar için gereken oksijen ise havada bulunur. Sönmemiş bir sigara, elektrik kontağı, güneş ışınları, soba ve ocak gibi ısı kaynakları, bazı kimyasal tepkimele r ve sürtünmeye bağlı olarak ortaya çıkan ısılar ile yanıcı maddeleri n herhangi bir şekilde tutuşma sıcaklığına gelmesi yangının başlamasına neden olur. Yanıcı maddeleri n ve oksijenin hayatın vazgeçilmez birer parçası olduğu düşünülürse ve yanıcı maddeleri tutuşturabilecek enerjiyi sağlayabilecek teknoloji k aletlerin çevremizi sardığı göz önüne alınırsa, aslında yaşanılan mekanlard a yangın çıkma olasılığı sanıldığı gibi düşük bir olasılık değildir.

Sivil Savunma Genel Müdürlüğü'nün 2001-2005 yılları arasındaki son beş yıllık yangın istatisti klerine bakıldığında, yapılarda çıkan yangınların günlük hayatımızda sık rastlanır bir durum olduğu sonucuna varılmaktadır. Bu verilere göre son beş yıllık zaman zarfında, orman yangınları hariç olmak üzere toplam 266 bin 52 yangın çıkmıştır. Bu yangınlarda bin 613 vatandaşımız hayatını kaybetmiş ve toplamda yaklaşık 913 milyon YTL maddi zarar meydana gelmiştir.

Yangınlarda meydana gelen can ve mal kayıplarının azaltılması için yapılar yangın anında açığa çıkan yanma ürünlerinden yani ısı ve/veya dumandan kaynaklan an tehlikele ri en aza indirecek şekilde tasarlanm alıdır. 89/106/EC Yapı Malzemele ri Direktifi kapsamında tanımlanan "yangın durumunda emniyet" temel gereği, yapı işlerinin bir yangın çıkması halinde, aşağıda verilen ilkelere göre tasarlanm asını ve inşa edilmesin i gerektirm ektedir.

- Yük taşıyan yapı elemanları, yangın anında tanımlanan minimum zaman aralığı boyunca fonksiyon larını sürdürecek şekilde korunmalıdır.
- Yapılardaki alev ve duman oluşumu ile bunların yayılımı sınırlandırılmalıdır.
- Komşu yapılara yangın yayılımı sınırlandırılmalıdır.
- Yapı içerisinde yaşayanlar yapıyı terk edebilmel i veya başka şekillerde kurtarılabilmelidir.
- İtfaiye/kurtarma ekibinin yapı içindeki emniyeti göz önüne alınacak şekilde tasarlanm alıdır.

Yangın güvenli bina tasarımında yapı malzemele rinin yangın karşısındaki davranışları ve yangına maruz kalan yapı elemanlarının fonksiyon larını devam ettirdikl eri sürelerin bilinmesi açısından tasarım aşamasında yapı malzemele rinin yanıcılık sınıfları ve yapı elemanlarının yangına dayanıklılık süreleri göz önüne alınması gereken temel parametre lerin en başında gelir.

Yapı Malzemele rinin Yangın Karşısındaki Davranışları
Yangından korunmak için alınması gereken önlemlerin belirlenm esinde, yapılarda kullanılan her türlü malzemeni n, yangın karşısındaki davranışlarının bilinmesi son derece önemlidir. Bir yapı malzemesi nin yangın karşısındaki davranışı yangına katılma, alev oluşumu, alev yayılım hızı, alev sürekliliği gibi performan s kriterler ine göre test edilip, sonuçlarına göre sınıflandırılarak ifade edilir.

Yapı malzemele rin yangın karşısındaki davranışları ile ilgili olarak 2002 yılına kadar, farklı performan s kriterler i ve test prosedürleri kabul eden birçok ülke çok sayıda yanıcılık sınıfları oluşturmuşlardır. Örneğin Fransa'da yapı malzemesi nin alev sürekliliği test edilerek sınıflandırma yapılırken, İngiltere'de ise alev boyu performan s kriteri olarak kabul edilerek farklı bir sınıflandırma yapılıyordu. Türkiye'de yürürlükte olan Binaların Yangından Korunması Hakkındaki Yönetmelik kapsamında yapı malzemele rinin yangın karşısındaki davranışları Almanya'nın geliştirdiği sınıflandırma sistemine göre tariflenm iştir. Ülkemizde halen yaygın olarak kullanılan yapı ve yalıtım malzemele ri, DIN 4102 standardına göre test edilerek elde edilen sonuçlara göre aşağıdaki sınıflar ile ifade edilmekte dir. (Tablo 1)

Avrupa Birliği ülkelerinde yapı malzemele ri farklı ülkelerin farklı test prosedürlerinin ve sınıflandırma sistemler inin bulunması ticari anlamda çeşitli zorlukların doğmasına neden olmuştur. EFTA (European Free Trade Associati on) Avrupa Serbest Ticaret Birliği'nin girişimleri ile Avrupa Birliği içerisinde malların serbest dolaşımını güçleştiren gümrük vergileri, miktar kısıtlamaları gibi hukuki sınırlamaların ve standart farklılıklarından kaynaklan an teknik engelleri n ortadan kaldırılmasına yönelik olarak başlattığı çalışmalar neticesin de AB sınırlarında ticaret ile ilgili yeni yaklaşımlar oluşturulmuştur.

Avrupa Birliği ülkeleri, teknik düzenlemelerin, standartl arın ve uygunluk değerlendirme yöntemlerinin uyumlaştırılmasının, söz konusu teknik engelleri n aşılmasında en önemli araç olarak görmüş ve temelleri yeni yaklaşım direktifi nde atılmış olan 23 sektörde ortak düzenlemeler oluşturmuştur. Avrupa Birliği'nin ortak düzenlemeler getirmesi nde temel olarak güvenli ürün ve ürünlerin serbest dolaşımı kavramlarının hayata geçirilmesi hedeflenm ektedir.

İnşaat sektörü ile ilgili olarak yayımlanan 89/106/EEC "Yapı Malzemele ri Direktifi" kapsamında yapılan güvenli ürün tanımında yapı işlerinde kullanılacak ürünlerin sağlaması gereken temel gereklili kler ortaya konulmuştur. Bu temel gereklili kler ürünün insan sağlığı, can ve mal güvenliği, hayvan ve bitki yaşamı, çevrenin korunması açısından sahip olması gereken asgari koşulları tanımlamaktadır ve yapı malzemele ri ile ilgili olarak bu temel gereklili kler "mekanik mukavemet ve denge", "yangın emniyeti", "hijyen-sağlık ve çevre", "kullanım emniyeti", "gürültüden korunma" ve "enerji tasarrufu-ısı tutma" olarak 6 başlıkta değerlendirilmektedir. Malzemele r ancak, bu yönetmelik hükümlerini karşılaması durumunda "CE işareti" ile Avrupa Birliği sınırları içerisinde piyasaya arz edilebili r.

Avrupa Yeni Yanıcılık Sınıfları
Yapı malzemele rinin yangın karşısındaki davranışları ile ilgili olarak, ülkelerin sahip oldukları yerel standartl ardan da yararlanılarak, tüm Avrupa Birliği ülkelerinde geçerli olan ortak sınıflandırma esasları ve test prosedürleri oluşturulmuştur.

Yeni düzenlemelere göre yapı malzemele ri, tutuşma, alev yayılımı ve duman gazı üretimini nasıl etkiledik lerine bağlı olarak sınıflandırılırlar. Yeni sınıflandırma esaslarının verildiği EN 13501-1 standardı 2003 yılında Türk Standardı olarak yayımlanmıştır.
2000/147/EC sayılı komisyon kararında tanımlanabilecek yanıcılık sınıfları, duman gazı üretimi ve damlacık teşkili ile ilgili ilave destek sınıflandırmalar aşağıdaki gibi verilmiştir.

Döşemelerde kullanılanların dışındaki yapı malzemele rinin sınıfları A1, A2, B, C, D, E, F semboller i kullanılarak tanımlanmıştır. Duman gazı üretimi ve damlacık teşkili "s" ve "d" ilave sınıflandırmaları kullanılarak ifade edilmiştir. Duman gazı üretiminin sınıfları: s1, s2, s3 ve damlacık teşkilinin sınıfları: d0, d1, d2'dir.
A1 Hiçbir şekilde yangına katkıda bulunmaya n malzemele r
A2 Yangına aşırı derecede sınırlı boyutlard a katkıda bulunan malzemele r
B Yangına çok sınırlı boyutlard a katkıda bulunan malzemele r
C Yangına sınırlı boyutlard a katkıda bulunan malzemele r
D Yangına makul boyutlard a katkıda bulunan malzemele r
E Yangına karşı tepki performan sı kabul edilebili r olan malzemele r
F Yangına karşı tepki performan sı belirlene meyen malzemele r
s1 Duman gazı üretimi çok sınırlı
s2 Duman gazı üretimi sınırlı
s3 Duman gazı üretimi s1 ve s2 sınıflarının gereklili klerini karşılamayan
d0 Alev damlacıkları veya parçacıkları meydana gelmeyen
d1 Alev damlacıkları veya parçacıkları çabucak sönen
d2 Alev damlacıkları veya parçacıklarının teşkili d0 ve d1 sınıflarının gereklili klerini karşılamayan
A1 ve F sınıfları her zaman herhangi bir ilave sınıflandırma olmaksızın gösterilirler. İlave sınıflandırma olmaksızın E sınıfı, malzemede n alev damlacıklarının meydana gelmediğini göstermektedir. Tüm diğer sınıflar aynı zamanda ilave sınıflandırma içerirler. Örneğin A2-s1,d0, B-s1,d0, D-s2,d2, E-d2.

Döşemelerde kullanılan yapı malzemele rinin sınıfları A1FL, A2FL, BFL, CFL, DFL, EFL, FFL semboller i ile tanımlanmıştır. Duman gazı üretimi s1 veya s2 ilave sınıflandırılmaları kullanılarak ifade edilmiştir.
A1FL Hiçbir şekilde yangına katkıda bulunmaya n malzemele r
A2FL Yangına aşırı derecede sınırlı boyutlard a katkıda bulunan malzemele r
BFL Yangına çok sınırlı boyutlard a katkıda bulunan malzemele r
CFL Yangına sınırlı boyutlard a katkıda bulunan malzemele r
DFL Yangına makul boyutlard a katkıda bulunan malzemele r
EFL Yangına karşı tepki performan sı kabul edilebili r olan malzemele r
FFL Yangına karşı tepki performan sı belirlene meyen malzemele r
s1 Duman gazı üretimi çok sınırlı
s2 Duman üretimi s1 sınıfının gereklili klerini karşılamayan
Çatı kaplamala rı yüzeylerinin tutuşmadan nasıl korudukla rına ve dışarıdan yangına maruz kaldıklarında yavaş alev yayılmasına, hangi boyutta tutuşmasının zor olarak ele alınabileceğine göre sınıflara ayrılır. 2001/671/EC sayılı komisyon kararında kullanılabilecek sınıflar, bu sınıfların notasyonl arı ve sınıfların değerlendirme kriterler i verilmekt edir. İlgili komisyon kararına göre çatı kaplamala rı 3 farklı yangın riski senaryosu na göre sınıflandırılmaktadır:

1. Sadece yanma etkisi altında çatı kaplamala rının sınıfları BROOF (t1) ve FROOF (t1)'dir.
2. Yanma ve rüzgar etkisi altında çatı kaplamala rının sınıfları BROOF (t2) ve FROOF (t2)'dir.
3. Yanma, rüzgar ve ışınım etkisi altında çatı kaplamala rının sınıfları BROOF (t3), CROOF (t3), DROOF (t3) ve FROOF (t3)'tür.

Yapı Elemanlarının Yangın Dayanıklılık Sınıfları
Yapı elemanlarının yangına maruz kalmaları durumunda, tasarım aşamasında belirlene n işlevlerini, gerek yangına müdahale gerekse de yangından kaçış için gerekli olan süreler boyunca sürdürebilmeleri gerekir. Bir yapı bileşeninin ya da elemanının yük taşıma, bütünlük ve yalıtkanlık özelliklerini belirlene n bir süre koruması "yangına dayanıklılık" olarak tanımlanır.

Yapı elemanlarının yangına dayanıklılık süreleri uygun ısıtma ve basınç koşulları altında yapılan deneyler ile belirleni r. Yapı elemanları özelliklerini korudukla rı süreye göre, yangın dayanıklılık sınıfları ile ifade edilirler .

Ülkemizde yapı elemanları veya bileşenleri, TS 1263, TS 4065 ve DIN 4102 standardına göre test edilerek, elde edilen sonuçlara göre aşağıdaki yangın dayanıklılık sınıfları ile ifade edilmekte dir
F30 Yangına dayanıklılık süresi 30-59 dakika olan
F60 Yangına dayanıklılık süresi 60-89 dakika olan
F90 Yangına dayanıklılık süresi 90-119 dakika olan
F120 Yangına dayanıklılık süresi 120-179 dakika olan
F180 Yangına dayanıklılık süresi 180 dakikanın üzerinde olan
Yapı elemanları yönetmeliklerde verilen yangın dayanıklılık sınıflarına uygun olarak tasarlanır ve detaylandırılırlar. Yangın riskinin yapılarda artmasına paralel olarak dayanıklılık süreleri daha uzun olan yapı elemanları kullanılması ile yangın ve zararlı etkilerin e karşı yapısal önlemler alınır.

Örneğin Finlandiy a'da bulunan yangın güvenliği ile ilgili mevzuatla rında yangın yükü 600 MJ/m²'nin altında olan 3-4 katlı konut ve ofislerde, taşıyıcı yapı elemanlarının en az 60 dakika yangın dayanıklı olması istenirke n, yangın yükünün 1200 MJ/m²'nin üzerinde olan aynı tip yapılarda taşıyıcı yapı elemanlarından en az 180 dakikalık bir dayanım talep edilmekte dir.

Avrupa Birliği ülkelerinde 89/106/EEC sayılı "Yapı Malzemele ri Yönetmeliği" kapsamında yayımlanan 2000/367/EC sayılı komisyon kararında yük taşıyan ve yangınayırıcı yapı elemanları yangına karşı gösterdikleri nasıl direnç gösterdiklerine göre sınıflara bölünmüştür.

Bir malzemeni n yangın direncini n karakteri ze edilmesi için kullanılan ve dakika cinsinden ifade edilen bu temel kriterler aşağıda sıralanmıştır:
R : Yük taşıma kapasites i
E : Bütünlük (integrity)
I : Yalıtım
Yangın dayanıklılık süresi dakika olarak R, REI, RE, EI, E harflerin den sonra performan s süreleri şu sayılardan biri kullanılarak verilir: 15, 20, 30, 45, 60, 90, 120, 180, 240 veya 360. Bu şekilde elde edilen notasyon, yapı elemanının yangın dayanıklılık sınıfını ifade eder.

Örnek olarak 155 dakika yük taşıma kapasites ine, 80 dakika bütünlüğe ve 42 dakika yalıtıma sahip olan bir bina elemanı R 120 / RE 60 / REI 30 olarak veya 70 dakika yük taşıma kapasites ine ve 35 dakika bütünlüğe sahip olan bir bina elemanı da R60 / RE 30 olarak sınıflandırılır (REI 15, REI 30, REI 45,.. RE 15, RE 30,.... R15, R30,...).

Bir duvarın yangın dayanıklılık sınıfı REI 60 ve duvardaki kapının yangın dayanıklılık sınıfı EI 30 veya E 30 olabilir. Sadece bütünlük gereklili kleri "E"yi karşılayan bir yapı elemanı ısıl radyasyon nedeni ile tehlike oluşturabilir.

Bu durum çıkışlardaki geçitler ve tutuşabilir malzemele r ile arasındaki güvenli mesafe belirleni rken göz önüne alınmalıdır. Sınıflandırma aşağıdaki şekilde genişletilebilir:
W: Işınım yayma (yalıtım, yayılan radyasyon temelinde kontrol edildiğinde)
M: Mekanik dayanım (belirli mekanik etkenler göz önüne alındığında)
C: Kendiliğinden kapanma (kendinden kapanma cihazına sahip olan kapılar için)
S: Duman sızıntısı (duman sızıntısı ile ilgili olarak belirli sınırlamalara sahip elemanlar için)
Sonuç
AB ülkelerinde oluşturulan yanıcılık ve yangın dayanıklılık sınıfları ülkemizde de uyum çalışmaları çerçevesinde yürürlüğe sokulmuştur.

Fakat mevcut olan yönetmeliğimizin bu yeni oluşum göz önüne alınarak revize edilmesi çalışmaları sürmektedir.

Yönetmelik revizyonu çalışmalarında malzemele rin yanıcılık sınıfları TS EN 13501-1 standardına göre verilmeli ve eski DIN 4102'de belirtile n tanımlamalar yeni sistem ile uyumlu olmadığından kaldırılmalıdır.

Yangın güvenli yapı tasarımına yönelik proje oluşturulmalı, hazırlanan projeler kontrol edilmeli, uygulamal arın denetlenm esi sağlanmalı ve sorumlulu klar açık net olarak tanımlanmalıdır.
Kaynaklar
[1] “Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik”, 2002.
[2] “89/106/EEC: Yapı Malzemele ri Yönetmeliği”, 2002.
[3] “Finlandiy a Ulusal Bina Kodu E1: Binalarda Yangın Güvenliği Yönetmeliği”, 2002.
[4] “2000/147/EC: Implement ing Council Directive 89/106/EC as regards the Classific ation of the Reaction to Fire Performan ce of Construct ion Products”, 2000.
[5] “2001/671/EC: Implement ing Council Directive 89/106/EC as regards the Classific ation of External Performan ce of Roofs and Roof Coverings Products”, 2001.
[6] “2000/367/EC: Implement ing Council Directive 89/106/EC as regards the Classific ation of the Reaction to Fire Performan ce of Construct ion Products, Construct ion Works and Parts Thereof”, 2000.
[7] TS EN 13501-1: Yapı Mamulleri ve Yapı Elemanları, Yangın Sınıflandırması Bölüm 1: Yangın Karşısındaki Davranış Deneyleri nden Elde Edilen Veriler Kullanılarak Sınıflandırma, 2003.